ni Alberto Segismundo Cruz
(Isa sa limampung kuwentong ginto na itinampok ni Pedrito Reyes sa kanyang kalipunan ng mga kuwento na may pamagat na “50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista” (Ateneo Press, 1998. Ang “50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista” ay inilabas ng Ramon Roces Publications sa kauna-unahang pagkakataon noong 1939.)
ANG KABIHASNAN AY MINSAN pang nanagumpay sa kabundukan.
Iyan ang sadyang masasabi sa pagkahikayat sa mga magulang na Igurote na mapababa sa kapatagan ang kanilang mga anak upang diumano’y papag-aralin at “nang mangaging tagapagmulat ng liping dapat na maging bihasa sa pagtatanggol man lamang ng sariling mga karapatan”. ..
Nang tumulak ang pangkat ng kabataang nahikayat ng mga punong-abala sa kilusang ito ngmisyon ng mga Protestante sa Hilaga ng Luson ay kasama si Pad-leng, ang lalabinganiming taong batang lalaking Igurote, na sa mga pinili ug mga misyonero ay siyang natatangi sa kagandahang lalaki, sa kalusugan ng pangangatawan, at sa pagkakaiba ng kulay na anaki’y isang tubo sa kapatagan.
Unang hakbang na ginawa ng mga misyonerong Protestante ay ang pagbibinyag sa mga batang Iguroteng ito, at sa kabutihang-palad, si Pad-leng, ay nabinyagan sa pangalang itinumpak sa pagkakatangi niya sa mga kasamahan; “Raul” saka isinunod ang apelyidong “Del Monte” upang magpakilala na siya ay “taong-bundok”.
Buhat noon, si Pad-leng, gaya rin ng ibang mga kasamahan niya ay nakadadalaw sa kanilang pook na kinamulatan; makalawa sa isang taon, kung natatapos ang mga pagsusulit kung Marso. Sa mga pagliliwaliw na ito ni Pad-leng nagsimula ang pagkagising ng kaniyang puso sa pag-ibig. Halos naniningalang- pugad pa lamang siya at nasa huling baytang pa lamang ng intermedya ay nakakahumnalingan na niya ang maghihiling ng “everlasting” kay Puranti — sa lalabing limahing taong Igurota na sang-ayon sa mga matatandang pantas sa Bontoc, ay ipinaglihi sa bukang-liwayway; kaya’t may himaymay ng ginto ang buhok na malago, may ilaw ang mga mata, at may dugo ng araw ang mga labi, bagama’t kayumangging kaligatan ang balat na tila pangil ng baboy-bundok. . .
Buhat noon hanggang sa dumating ang mga huling araw ng pag-aaral sa Maynila ni Pad-leng — may pag-aalinlangan man sa pagtatapat ng binata si Puranti — ay ganap pa rin ang kaniyang pag-ibig na nasasalig sa isang pag-asang sa kinabukasan ay sisikat din sa taluktok ng Tarik ang marikit na bukang-liwayway.
Subali’t ang malaong pagkakahiwalay ng dalawang pusong magsing-ibig ay sadyang mapanganib, lalo na nga sa kalagayan ni Pad-leng at ni Puranti.
Naroon ang dalagang Igurota sa kabundukan ng Hilaga, na walang nagiging aliwan kundi malas-malasin ang malulusog na binhi ng palay sa libis ng bundok; narito ang binatang Igurote, na sa liwanag ng siyudad na mailaw at sa halimuyak ng masangsang na pabango ng mga liwaliwan at palipasan ng oras, ay nagsisinaya sa kaniyang mga tagumpay; naroon nga si Puranti, na sa sariling himutok at sa imbay ng kamay sa paghahabi pinalilipas ang lalong malulungkot na sandali sa pag-aalaala sa kawagasan ng pag-ibig ni Pad-leng. . . At, bukod dito. . . si Pad-leng, ang ngayon ay kilala nang si Raul del Monte sa loob at labas ng campus ng Unibersidad ng Pilipinas, ay masasabing baliw na baliw sa kaniyang mga tagumpay.
Kailan lamang ay nakamit niya ang katibayang “poet-laureate” sanhi sa kaniyang pagkadalubhasa sa paglikha ng tula sa kalikasan na siyang naging paksa niya sa ipinagtagumpay na tula sa timpalak-panitik na binuksan ng “Literary Guild” at itinaon sa kaarawan ng unibersidad ; kamakaiian naman, ay nakamit din niya ang medalyang ginto sa paghahagis ng tandus o “javelin”; at kailan nga lamang ay muntik na niyang masira ang rekord sa isang daang yardang layo sa Dulong-Silangan nang siya ay sumali sa takbuhang nilahukan ng Unibersidad ng Pamahalaan upang hirangin ang mga ipadadala sa Olimpiyada noon. O! kay inam gunitain ang pangyayaring yaon, nang tumakbo si Raul, na animo’y tumutugis ng baboy-bundok. . . subali’t hindt nagunita ng kaniyang mga katunggali sa paligsahan, na siya ay isang tunay at wagas na “taong bundok”.
Sa bawa’t baytang ng tagumpay ni Pad-leng sa pag-aaral dito sa Maynila ay naging malaki mandin ang agwat sa pag-ibig niya kay Puranti. “Ang pag-ibig”, anang isang pantas, “ay pabangong lumilipas”. At masasabi naman nating ang pag-ibig na hindi nadidilig ng pagniniig at pagsusuyuan ay sadyang nalalaing.
Paano’y talagang sa pagitan niya at ni Puranti ay may isa nang “gayumang” nakahadlang ngayon. May kumatlo na sa “triangulo” ng pag-ibig. Dati ay si Pad-leng at si Puranti — silang dalawa lamang; ngayon ay may isa nang dilag, sa katauhan ni Rita Miraflor.
Iyan ang tunay na dahilan kung bakit si Raul ay hindi na nagnais na magliwaliw sa tanging dalawang pagkakataon sa loob ng panahon ng kaniyang pag-aaral sa unibersidad, sa taun-taon. Bagama’t ang mga magulang niya sa kabundukan, gaya rin ni Puranti, ay nagsisipanabik na siya ay makapiling at makaulayaw.
Nagbago na ngang ganap si Raul. Sa palagay ng maraming nakababatid sa kaniyang kabuhayan, ni ayaw na siya ngayong matawag na Igurote. Ayaw na niyang masasabing siya ay isang “taong bundok”. Hindi na niya ibig marinig na siya ay galing sa Bontok. At maliban sa paminsan-minsang bugso ng damdaming likha ng pagmamahal sa magulang at sa kinamulatan, si Raul ay naging tunay na Raul nang napaalipin sa isang birhen ng Katagalugan.
Sa campus, sa mga pagtitipon, sa mga palabas-dulaan, sa mga sayawan, sa mga piknik, si Raul del Monte at si Rita Miraflor ay napapansin ng madlang hindi nagkakalayo sa pag-uusap. Paano’y sadyang sila ay magkasuyo na, magkasintahan na, at sa bibig ng isang palabirong kaibigan nila, “minsan pa”, diumanong “nagtagumpay ang kapatagan sa kabundukan”. . .
Subali’t sa Banawe, Bontok, ay isang dalagang Igurota ang naghihinagpis. Sang-ayon sa mga matatandang pantas doon, si Puranti ay nababaliw na. Paano’y malimit itong makitang lumuluha sa taluktok ng bundok, kung minsan, na nakatitig sa mga zig-zag a patungong Maynila ang paningin; kung minsan naman, ay napapansin ng mga kamag-anak na rin ni Puranti na ito ay nagbububulong at waring kinakausap ang mga dulo ng pinong tila sadyang nakikipaghalikan sa simoy ng hangin.
O! Kabihasnan. . . kabihasnan! — ang halos ay isinisigaw ng damdamin ni Puranti na tila inihahanap ng katugunan sa mga yungib ng Bontok.
Datapwa’t kinakailangan pa niyang gawin ang huling pagsubok. Ito ang sumilid na bigla sa kaniyang isip. Susubukin niya kung talagang siya ay umaasa nang wala siyang inaasahan.Kahuli-hulihan ngang tangka sa pagtiyak sa damdamin ni Pad-leng ang isinagawa ni Puranti. Isang maliit na tungkos ng mga “everlasting” na pinili niya sa mga pili ang maingat na inilagay sa isang maliit na buslo at sa pamamagitan ng isang amerikanang kakilala niya at nagkataong paluwas noon sa Maynila, ay ipinakiusap na paabutin lamang ang alaalang yaon kay Pad-leng.
Nag-ukol din ng malaking pagsasakit si Puranti upang maisagawa ang gayong pagpapahatid ng mga “everlasting”. Namuhunan siya ng mabuting pakikisama sa nasabing amerikana, na isa ring alagad ng misyon ng mga Protestante sa Hilagang Luson; naglingkod siya rito sa pamamagitan ng pagiging paturo o “guide” sa pagdalaw sa mga liblib na pook ng lalawigan ng mga Igurote, maipadala lamang ang huling alaala ng pusong “limutin man yata ay hindi makalimot sa isang minamahal”.
Subali’t nagdaan ang mga araw, lumipas ang mga linggo, at parang laho lamang na naparam ang mga pangyayari sa isang buwan.. . at hanggang sa mapabalik na muli sa Banawe ang misyonerang amerikana, ay hindi man lamang nakatanggap ng kahi’t anong uri ng “ganti” ang kahabag-habag na si Puranti.
Paano’y haling na haling sa mga tagumpay si Pad-leng, ang binatang Igurote, sa tagumpay na halos ay nagiging pampasigla sa kaniyang pamimintuho at maalab na pagmamahal sa isang “co-ed” — kay Rita Miraflor, ang Birhen ng Katagalugan alinsunod sa mga tula sa pag-ibig ni Raul del Monte.
Sa di-kawasa ay natapos din ang panahon ng pag-aaral. Isa nang manggngamot ngayon si Raul del Monte — ang binatang Igurote, na sa kaniyang kinamulatan ay lalong kilala pa rin sa pamagat na Pad-leng. Halos pagkatapos na pagkatapos matanggap niya ang katibayan, ay hiningi na niya agad sa mga magulang ni Rita ang kamay nito, yamang siya ay mapapatakda sa paglilingkod sa isang pagamutan ng mga misyonero sa Bontok. Tawag ng tungkuling hindi maaaring di niya dinggin, at kaway ng kinamulatang-lupa ang kaniyang namamasid, kaya’t kailangan niyang talikuran ang siyudad ng mga ilaw; ang kahanga-hangang Maynila.
Buwang mabulaklak nang idaos ang kanilang biglang-biglang pag-iisang-dibdib; at pagkaraan nang mahigit na isang linggong paghahanda, si Raul at si Rita, taglay ang lahat ng kanilang mga kailangan sa isang tahanan, ay umakyat na sa kabundukan ng Bagyo, upang buhat doon ay tumungo sa Banawe, sa pagtugon sa tawag ng tungkulin at sa pagharap sa tunay na pakikibaka sa buhay.
Napasinayaan na ang pagamutan sa Banawe ng mga di binyagan. Ang lahat ng mga Igurote ay inanyayahan pa, at naging isang dakilang pagkakataon ang pagbabalik doon ng isang dalubhasa at magiting na kalipi nila, na ayon sa puno ng lalawigang-bulubundukin, ay nagbalik upang maglingkod sa kinamulatang lupa at maging ilaw na patnubay ng mga kababayan niyang naghahanap at nangangailangan ng liwanag.
Subali’t tumbalik ang pagkakataong nasabi sa tunay na dinaramdam ni Puranti. Umalis si Pad-leng na noon ay taglay “ang kaniyang pag-ibig at pananalig, subali’t nagbalik itong wari’y may pasalubong na dita upang ipalasap sa kaniyang naghihirap nang kaluluwa.
At sa paghihingalo ng araw kung dapit-hapon sa Banawe, na ang mga huling sinag na ginto ay nagdudulot ng maputlang dilaw sa mga dulo ng pino, ay parang may nababasa si Puranti. Nasisinag niya ang batas sa kabundukan. Ang pag-ibig na hindi maipagtagumpay ay talagang dapat na humarap sa kamatayan. At para sa kaniya, anong timyas ng humimlay sa lilim ng pino at sa harap ng mga tiwangwang na taniman ng pa lay sa libis ng bundok!. . .
Iyan ang kaisipang nasisilid sa nahihibang nang pag-iisip ni Puranti, at kung nang hapong yaon, ay tila may nagbabalang bagyo sa dakong Hilaga, ay may nangyayari na ring bagyo na ibig magahak sa mga pitak ng kaniyang dibdib na sugat-sugatan na sa dalmhati.
Si Puranti ay may handa nang palaso. Palasong ang talim o tulislis ay pinahiran pa ng dagta ng ugat ng isang kahoy na may lason. Natitiyak noon ni Puranti na buhat sa taluktok ng bundok ay maaabot ng kaniyang palaso ang dibdib ng magkasing umagaw sa kaniyang kaligayahan. Tuwing dapit-hapon ay nababatid niyang ang magkasi ay nagsisipagpasyal sa libis, na walang gaanong agwat buhat sa pagamutan na siya rin nilang kinatatahanan, at doon nila inuulit ang awit ng dalawang kalapating pumaimbulong sa kaluwalhatian.
O! Inaasam-asam ni Puranti na dumating ang dapit-hapon sa kinabukasan. Papatay siya, at siya man naman ay dapat nang humarap sa kamatayan. lyan ang batas sa kabundukan. Iyan nng sariling sigaw ng kaniyang damdamin upang makapaghiganti.
At kinabukasan. . .
Kay lamlam ng dapit-hapong yaon!
Namumutla na sa pagbihingalo ang mga huling sinag ng iraw, ay kung bakit ang mga dulo ng pino ay tila pa hinahalikan ng maiitim na ibong bihirang makita sa mga pook na yaon.
Sugo na kaya yaon ni Kamatayan? Yaon na nga kaya ang hudyat ng kasaliwaang-palad ni Raul at ni Rita sa kamayng Igurotang maghihiganti sa kasawian ng pag-ibig?
Aywan natin! Subali’t ang totoo ay nakahanda na si Puranti. Nakapanganlong siya sa isang malaking tipak ng batong-buhay na nagagalaw ng kaniyang matipunong bisig, sapagka’t ang batong yaon ay nasa bingit ng isang bangin.
Nakita ni Puranti buhat sa kaniyang kinalalagyan ang magkapiling na magkasi. Ibibinit na sana ang palaso sa busog na hawak. . .
Subaii’t. . . bigla siyang nanggipuspos. . . Nawalan ng lakas ang kaniyang mga bisig. . .
O! Ang lalaking yaon: ang pangarap at pag-ibig ng kanyang kabataang naghingalo sa kasawian ng kanyang pag-ibig!
Hindi! Hindi! Hindi ang kamay niya ang maaaring pumatay. At parang baliw, ang buong bigat ng katawan niya’y nanabagsak sa bato sa bingit ng bangin, hanggang sa siya ay tuloy-tuloy na dumagusdos na parang isang tipak lamang ng lupang nalaglag buhat sa taluktok ng mataas na bundok. At kung anong himala ng kapalaran, ang batong-buhay ay sumunod pa sa kaniya at waring pabigat sa kaniyang katawan na humantong sa kapatagang malapit sa pagamutan.
At naganap ang Tadhana: mamatay o pumatay! Walang lakas upang patayin ni Puranti ang lalaking yaon, subali’t ang Tadhana ang lalong makapangyarilian kay sa kaniya, at ang batas ng kabundukan ay sadyang dapat na maisakatuparan.
Ang sawing pag-ibig ay dapat humarap sa kamatayan!
Nang dumating ang magkasi sa pook ng sakuna, at isagawa ni Raul del Monte ang mga unang paglalapat ng lunas, ay namasid niya nang buong liwanag ang mukha ni Puranti, na nakangiti pa sa kaniya, bagama’t tigmak sa sariling dugo.
“Puranti”, ani Raul.
Kiang-wan. . . kiang-wan! . . Wala na, wala na!
At pinangiliran na lamang ng luha si Raul at gayon din ang mga kubabayan niyang nagkagulo sa pook ng sakuna.
Ang mga pantas sa Banawe ay nagsiiling na lamang.
Sadyang malupit ang kabihasnan! Anila.